Türk siyasal kültürü, tarih boyunca bireyden çok önderi, ilkeden çok şahsiyeti merkeze almıştır. Bu, tesadüf değildir. Zira Türk tarihinin en eski dönemlerinden itibaren otorite, toplumsal düzenin kurucu unsuru olarak görülmüştür. Boy beyi, hakan veya lider; sadece yönetici değil, aynı zamanda toplumun ruhunu temsil eden sembolik bir “ata” figürüdür.
***
Modern dönemde de bu kültürel refleks, farklı biçimlerde varlığını sürdürmektedir. Bugün Türkiye’de siyasal aidiyetin biçimlenişinde rasyonel tercihlerden ziyade, duygusal bağlılıklar ve kişisel karizmalar etkili olmaktadır. Partiler, ideolojiler veya programlar, çoğu zaman bir liderin gölgesinde anlam bulur. İşte bu lider merkezli siyasal sadakat biçimini tanımlamak için, literatüre kazandırmak üzere yeni bir kavram öneriyorum: “Ataizm”.
***
Ataizm Kavramının Tanımı ve Anlam Alanı.
Ataizm, “ata” kökünden türettiğim bir kavramdır. Anlamı itibarıyla, soya, kökene ve atalara duyulan kültürel sadakat biçiminin modern siyasal alandaki yansımasını ifade eder. Ataizm, biyolojik bir aidiyetten öte, kolektif belleğin ve sembolik sadakatin bir formudur. Burada “ata” sadece geçmişin atası değil, bugünün karizmatik lideri, kurucu figürü, hatta bazen bir ideolojik babadır.
***
Bu kavramı yalnızca bir eleştiri değil, aynı zamanda bir çözümleme anahtarı olarak öneriyorum. Çünkü Türkiye’de siyasal davranışların büyük bir bölümü, bireysel rasyonalite yerine, “ata merkezli bağlılık” biçiminde tezahür etmektedir. Bu durum, siyaset sosyolojisinde Weber’in karizmatik otorite kavramıyla açıklanabilir. Weber’e göre karizmatik lider, toplumsal düzenin rasyonel kurallarına değil, kişisel olağanüstülüğüne dayanır. Karizma, inançla meşrulaşır, sorgulanmaz, kutsallaştırılır.
***
Ataizm, işte bu karizmatik otoritenin süreklilik kazanmış kültürel formudur. Türk siyasal kültüründe lider, yalnızca bir yönetici değil, bir ata figürü olarak görülür. Bu figürün etrafında şekillenen sadakat, bir tür siyasal iman niteliği taşır.
***
Ata Kültü ve Kolektif Bilinç.
Durkheim’in kolektif bilinç teorisi, Ataizm’in toplumsal temellerini anlamada önemli bir referans noktasıdır. Kolektif bilinç, toplumun ortak değerler, inançlar ve semboller etrafında bir arada tutulmasını sağlar. Türk kültüründe bu kolektif bilinç, “ata kültü” üzerinden inşa edilmiştir.
***
Eski Türk inanç sistemlerinde “ataların ruhu”, koruyucu bir güç olarak görülürdü. Bu inanç, zamanla siyasal alana taşındı. Hakanlar, Tanrı tarafından seçilmiş birer “kut” sahibi olarak algılandı. Cumhuriyet döneminde de bu tarihsel bilinç, seküler bir biçimde kurucu lider olarak devam etti: “Kurucu lider”in etrafında şekillenen semboller, ritüeller ve söylemler, neredeyse dini bir aidiyet biçimi kazandı.
***
İşte Ataizm, bu tarihsel sürekliliğin modern yüzüdür: Ataya sadakat, lidere biat, geçmişe tapınma ve geleceği onun gölgesinde kurma refleksi.
***
Ataizm ve Modernleşme Çatışması.
Modern demokrasilerde sadakat ilkeleredir, kişilere değil. Kurumsal devlet anlayışı, lidere değil hukuka dayanır. Oysa Ataizm, kişisel karizmayı merkeze koyar ve bireysel eleştiriyi bir tür “ihanet” gibi algılar. Bu nedenle Ataizm, demokratik kültürün kökleşmesini geciktiren bir sosyo-psikolojik engel olarak da görülebilir.
***
Bir ulusun ilerlemesi, atalarına minnet duymasını değil, onların bıraktığı mirası eleştirel akılla yeniden yorumlayabilmesini gerektirir. Ataya saygı başka, atayı mutlaklaştırmak başkadır. Ataizm, bu iki tutum arasındaki sınırın bulanıklaştığı yerdir.
***
Sonuç: Kavramsal Bir Çağrı.
Ataizm kavramı, Metin Yazarel olarak tarafımdan ortaya atılmış, Türk siyasal kültürünün lider merkezli yapısını açıklamaya yönelik özgün bir kavramsallaştırmadır. Bu kavram, geçmişe hürmetle geleceği yeniden inşa etme arasındaki o ince çizgiyi fark etmeye çağırır.
***
Bir toplumu büyüten, atalarına tapınması değil; onların bıraktığı mirası, aklın ve özgürlüğün ışığında aşabilmesidir. Çünkü gerçek miras, biat edenler değil, yeniden inşa edenler tarafından yaşatılır.
